Psychoterapia egzystencjalna od samego początku wyrasta z potrzeby integrowania różnych wymiarów ludzkiego doświadczenia, zamiast redukowania go do jednego poziomu wyjaśniania. Człowiek przeżywa siebie jednocześnie w ciele, relacjach, psychice i sferze sensu, a cierpienie często pojawia się tam, gdzie te obszary zaczynają się ze sobą ścierać. Dlatego tak istotne staje się poszukiwanie map, które nie upraszczają egzystencji, lecz pomagają ją lepiej zrozumieć i unieść.

Jedną z najbardziej uporządkowanych i pojemnych propozycji takiej mapy jest model czterech wymiarów egzystencji zaproponowany przez Emmę van Deurzen. Pozwala on zobaczyć ludzkie życie jako przestrzeń napięć pomiędzy wymiarem fizycznym, społecznym, osobistym i duchowym.

Model ten nie obiecuje harmonii, lecz pomaga zorientować się w krajobrazie, w którym konflikty, sprzeczności i dylematy są naturalnie obecne.

Teoria Egzystencjalnej Odwagi stanowi propozycję uzupełniającą ten model: nie poprzez tworzenie kolejnej mapy, lecz poprzez wniesienie dynamiki poruszania się po już istniejącej. Odwaga jest tu rodzajem paliwa, które umożliwia egzystencjalne podróże pomiędzy wymiarami. To ona decyduje o tym, czy człowiek zatrzymuje się w jednym obszarze, czy podejmuje ryzyko konfrontacji z całością swojego doświadczenia.

W tym sensie odwaga egzystencjalna może być rozumiana jako siła integrująca wszystkie wymiary egzystencji opisane przez van Deurzen. Spaja ona ciało, relacje, tożsamość i sens w jedno żywe doświadczenie, nawet jeśli pozostaje ono wewnętrznie niespójne. Dzięki temu diagnoza egzystencjalna przestaje być jedynie opisem struktury życia, a zaczyna dotyczyć sposobu jego przeżywania.

Model Emmy van Deurzen – egzystencja jako przestrzeń napięć

Model czterech wymiarów egzystencji opisuje życie człowieka jako funkcjonowanie równocześnie w czterech podstawowych obszarach: fizycznym, społecznym, osobistym oraz duchowym. Wymiar fizyczny dotyczy ciała, zdrowia i przemijalności, społeczny – relacji i ról, osobisty – przeżyć wewnętrznych i tożsamości, a duchowy – sensu, wartości i transcendencji. Każdy z nich jest niezbędny, ale żaden nie istnieje w izolacji.

Istotnym założeniem tego modelu jest to, że każdy wymiar stanowi zarówno źródło sensu, jak i lęku. Ciało daje możliwość działania, ale przypomina o śmierci; relacje przynoszą bliskość, ale niosą ryzyko odrzucenia. To samo dotyczy psychiki i duchowości, które jednocześnie wspierają i destabilizują.

Egzystencjalne trudności nie są więc wynikiem deficytów jednostki, lecz naturalnych konfliktów pomiędzy wymiarami życia. Człowiek może doświadczać napięcia pomiędzy potrzebą bezpieczeństwa a pragnieniem sensu albo pomiędzy lojalnością wobec innych a wiernością sobie. Diagnoza egzystencjalna polega wówczas na rozpoznaniu tych napięć, a nie na etykietowaniu objawów.

W praktyce terapeutycznej praca nie polega na „usuwaniu” napięć, lecz na zwiększaniu świadomości wyborów, które się z nimi wiążą. Terapeuta pomaga klientowi zobaczyć, gdzie aktualnie się znajduje i jakie konsekwencje niesie każda z możliwych dróg. Tak rozumiana diagnoza egzystencjalna otwiera przestrzeń odpowiedzialności, a nie naprawy.

Teoria Egzystencjalnej Odwagi – krótkie przypomnienie podstaw TEO

Teoria Egzystencjalnej Odwagi wychodzi z założenia, że odwaga nie jest cechą osobowości ani zasobem, który jedni posiadają, a inni nie. Jest fundamentalną postawą wobec istnienia, którą można praktykować w codziennych decyzjach. Odwaga pojawia się tam, gdzie człowiek decyduje się żyć pomimo niepewności.

Kluczowym elementem tej teorii jest uznanie lęku egzystencjalnego za nieusuwalny wymiar ludzkiego życia. Lęk nie jest przeszkodą dla odwagi, lecz jej warunkiem, ponieważ bez zagrożenia nie ma aktu odwagi. Próby eliminowania lęku prowadzą często do unikania życia, a nie do jego pogłębienia.

Centralnym pojęciem w TEO jest też „nastawienie decyzyjne”, rozumiane jako gotowość do wybierania i ponoszenia konsekwencji w warunkach braku gwarancji. Człowiek nie czeka wtedy na idealne okoliczności, lecz działa, mając świadomość ryzyka. W tym sensie diagnoza egzystencjalna obejmuje także sposób podejmowania decyzji, a nie tylko treść przeżyć.

Teoria Egzystencjalnej Odwagi zaprasza do spojrzenia na życie jako na ciąg aktów odwagi o różnej skali. Od codziennych mikro-wyborów po fundamentalne decyzje dotyczące sensu i wartości. Dzięki temu staje się ona pomostem pomiędzy rozumieniem a działaniem.

Odwaga w czterech wymiarach egzystencji

W wymiarze fizycznym odwaga dotyczy konfrontacji z przemijalnością, cierpieniem i ograniczeniami ciała. Człowiek nie wybiera swojej śmiertelności, ale może wybrać sposób, w jaki żyje ze świadomością końca. Odwaga polega tu na angażowaniu się w życie mimo jego kruchości.

W wymiarze społecznym pojawia się ryzyko bycia w relacji, zależności i konfliktu. Odwaga relacyjna oznacza gotowość do autentycznego kontaktu bez rezygnowania z siebie. Diagnoza egzystencjalna pozwala zobaczyć, gdzie relacje stają się ucieczką, a gdzie przestrzenią wzrostu.

W wymiarze osobistym człowiek spotyka się z własnymi sprzecznościami, wstydem i ambiwalencją. Odwaga polega na byciu sobą bez iluzji spójnego, idealnego „ja”. To zgoda na wewnętrzny chaos jako część prawdy o sobie.

W wymiarze duchowym pojawiają się pytania o sens, pustkę i transcendencję. Odwaga duchowa to zdolność do życia bez ostatecznych odpowiedzi, bez zamykania doświadczenia w gotowych systemach. W tym obszarze diagnoza egzystencjalna często dotyka granic języka i znaczenia.

Od mapy do ruchu: co TEO wnosi do modelu van Deurzen

Model van Deurzen odpowiada przede wszystkim na pytanie „gdzie jestem?”, oferując orientację w egzystencjalnej przestrzeni. Teoria Egzystencjalnej Odwagi zadaje pytanie „jak żyję z tym, gdzie jestem?”. Wprowadza więc ruch tam, gdzie wcześniej była struktura.

Odwaga staje się czynnikiem umożliwiającym poruszanie się pomiędzy wymiarami bez ucieczki w redukcjonizm. Człowiek nie musi ograniczać się do jednego obszaru, aby poczuć bezpieczeństwo. Diagnoza egzystencjalna zyskuje w ten sposób wymiar dynamiczny.

Integracja obu modeli polega na przesunięciu akcentu z analizy wymiarów na doświadczenie decyzji. To nie sama świadomość napięć jest lecznicza, lecz sposób, w jaki człowiek z nimi pozostaje. TEO nadaje modelowi van Deurzen charakter egzystencjalnej praktyki.

Dzięki temu praca terapeutyczna przestaje być jedynie mapowaniem problemów, a staje się ćwiczeniem życia. Odwaga łączy rozumienie z działaniem, a teorię z codziennością.

Diagnoza egzystencjalna – praktyczne rozszerzenie

W praktyce klinicznej diagnoza egzystencjalna może zostać rozszerzona o pytanie: gdzie klient unika odwagi i z jakiego powodu? Nie chodzi o ocenę, lecz o ciekawość wobec strategii przetrwania. Unikanie odwagi często chroni przed bólem, ale jednocześnie ogranicza życie.

Praca terapeutyczna nie polega wtedy na „wzmacnianiu” klienta, lecz na towarzyszeniu mu w pozostawaniu w napięciu. Terapeuta pomaga wytrzymać niepewność, zamiast ją jak najszybciej redukować. Diagnoza egzystencjalna staje się procesem, a nie jednorazowym aktem.

Rola terapeuty zmienia się z eksperta od złożonych interpretacji w towarzysza praktykowania odwagi. Relacja terapeutyczna sama w sobie staje się przestrzenią dokonywania wyborów i rozpoznawania odpowiedzialności. To oczywiście wymaga od terapeuty głębokiego kontaktu z własną, egzystencjalną odwagą.

Integracja modeli van Deurzen i TEO tworzy spójną ramę pracy długoterminowej. Pozwala łączyć głębokie rozumienie z żywym doświadczeniem zmiany. Diagnoza egzystencjalna przestaje być etapem wstępnym, a staje się stałym elementem procesu.